کتابی درباره ارزیابی نظریه رؤیایی بودن تجربه های دینی و وحیانی - سهندبلاگ

در بخش نخست، رؤیا و متافیزیک وحی، شرح داده شده که چگونه رؤیابینی برای تبیین تجربه های وحیانی و دینی به کار گرفته شده است. این بخش سه فصل دارد. در فصل نخست، شرح داده شده است که فیلسوفان مسلمان چگونه تجربه وحیانی را تجربه ای رؤیایی می دانستند و نویسنده آورده است که این نظریه در باب وحی را از متون فارابی تا متون ملاصدرا می توان دنبال کرد. در فصل دوم، به آرای برخی روان شناسان، روانکاوان و نظریه های نو در علوم شناختی و عصب شناختی پرداخته شده است که تجربه های دینی را از سنخ تجربه های رؤیایی می دانند. البته رؤیایی خواندن تجربه های دینی در دانش نو گاه برای رد اعتبار این تجربه ها به کار گرفته شده و گاه برای فهم و تبیین صحیح آنها؛ بی آنکه بخواهد از اعتبار این تجربه ها بکاهد. بنابراین، در فصل سوم به این بحث پرداخته شده است که بر مبنای همه آنچه در دانش قدیم و نو درباره وحی و رؤیا می دانیم، آیا می توان تجربه های دینی و وحیانی را تجربه هایی ریایی خواند و در عین حال، آنها را همچنان معتبر، یعنی کاشف، هدایتگر و قدسی دانست؟

در بخش دوم، زبان رؤیا، زبان دین، به این موضوع پرداخته شده که زبان دین، با فرض رویایی بودن تجربه های وحیانی، چه ماهیتی خواهد داشت. در فصل نخست این بخش، دیدگاه فیلسوفان مسلمان و به طور خاص فارابی و ابن سینا در این باره بیان شده است. این فیلسوفان، بر مبنای رؤیایی بودن تجربه و حیاتی، وحی را کلام مخیل، می دانسته اند. در فصل دوم این بخش، به بحث زبان دین در نظریه رؤیاهای رسولانه پرداخته شده است. در این فصل، ادعا شده که نظریه رؤیاهای رسولانه اساسا به طرح نظریه ای در باب زبان دین معطوف است. از نظر صاحب نظریه، زبان رؤیایی نوعی زبان استعاری است و تلقی خاصی که از استعاره در این نظریه وجود دارد مهم ترین تفاوت آن با دیدگاه فیلسوفان مسلمان است. در واقع، در نظریه رؤیاهای رسولانه، تلقی ای نو از زبان خیال جایگزین دیدگاه ارسطویی فیلسوفان مسلمان شده است. این تغییر لوازم مهمی برای نظریه رؤیایی و خیالی خواندن زبان دین دارد. در فصل سوم این بخش، سعی شده این تلقی نو از استعاره و زبان استعاری که محل توجه بسیاری از متفکران معاصر بوده است بیشتر واکاوی شود.

موضوع بخش سوم، تعبیر رؤیا، تفسیر متن مقدس، شیوه فهم متن رؤیایی است. در فصل نخست این بخش، دیدگاه فیلسوفان مسلمان در باب تأویل کلام میل بیان شده است. تأویل از دیدگاه این فیلسوفان در نهایت همان تعبیر است و تعبیر و تأویل فرایند و شیوهای مشابه دارند. در فصل دوم، این بخش، به بحث تعبیر متن رؤیایی پرداخته شده است و پس از مرور اجمالی برخی دیدگاه های قدیم و نو درباره تعبیر خواب، بیان شده که، با فرض استعاری بودن زبان رؤیایی، می توان از خوابگردی هم در کنار خواب گزاری همچون شیوه فهم متن رؤیایی صحبت کرد و به این ترتیب، بر بسیاری از مشکلاتی که بر سر راه تعبیر متن وجود دارد فائق آمد. در نهایت، در فصل کوتاه خاتمه، بیان شده که ماحصل نهایی نظریه رؤیایی بودن تجربه وحیانی برای متن مقدس این است که متن مقدس گونه ای متن هنری است. این امر نه تنها منافاتی با کاشفیت، هدایتگری و قدسی بودن متن ندارد، بلکه شرطی اساسی برای پیدا آمدن این ویژگی ها در متنی است که به امری شناخت ناپذیر و بیان ناشدنی (غیب) معطوف است.

در خاتمه کتاب، دو ضمیمه در باب سابقه نظریه های وحی در کلام و فلسفه اسلامی آمده که سالها پیش از این منتشر شده بودند و اکنون به دلیل ارتباط با مطالب این کتاب به آن افزوده شده اند. در مقدمه کتاب آمده است: در این بخش، سخن بر سر تبیین متافیزیکی وحی و نقشی است که می توان برای پدیده رؤیا در آن قائل شد. در تصویری معمول از تجربه وحیانی، چنین پنداشته می شود که در این تجربه خداوند با واسطه ای از جانب او کلماتی را به شخصی که نبی خوانده می شود القا می کند. در تبیین متافیزیکی وحی، پرسیده می شود که آیا چنین پدیده ای ممکن است و اگر ممکن است چگونه؟ ظاهرا برای امکان پذیر بودن چنین تفسیر و تصویری از تجربه وحیانی، دست کم باید خداوندی در عالم وجود داشته باشد. برای این خداوند، باید امکان پذیر باشد که به نحوی از انحا تکلم کند و همچنین، این امکان وجود داشته باشد که به نحوی از انحا انسانی را خطاب قرار دهد تا این تکلم با او انجام گیرد و در نهایت، باید انسانی باشد که به گونه ای پذیرای این تکلم باشد.

در فلسفه و دانش نو، اشکالاتی متعدد در برابر هرکدام از این فرض ها طرح شده است. اما این اشکالات صرفا در دوران نو سر بر نیاورده اند. چنانکه در فصل نخست خواهیم دید، از همان قرون نخستین در عالم اسلام مسائل و مشکلاتی پیش روی این تصویر از تجربه وحیانی قرار گرفت، اشکالاتی که به پیدایش تفسیرهایی پیچیده تر از تجربه وحیانی انجامید؛ از جمله این تفسیرها نظریه هایی بودند که پدیده رؤیا را برای تبیین امکان تجربه وحیانی و شرح چگونگی این تجربه به کار می گرفتند.

کتاب رؤیا، استعاره و زبان دین؛ متن دینی چون متن هنری از سوی نشر کرگدن در 194 صفحه و با قیمت 50000 تومان روانه بازار نشر شده است.