هشدار محققان نسبت به تبدیل شدن دریای خزر به دریای مرده، کاهش 1.5 متری تراز آب طی 10 سال - سهندبلاگ

دکتر حمید علیزاده، معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در گفت وگو با خبرنگاران دریای خزر را بزرگترین حوضه آبی محصور در خشکی توصیف کرد و افرود: خزر دریاچه ای است که به دلیل گستردگی به عنوان دریا نامیده می گردد. البته این دریاچه در گذشته زمین شناختی به وسیله دریای سیاه به دریاهای آزاد متصل می شد.

وی با بیان اینکه در حال حاضر اتصال آبی دریای خزر با دریاهای آزاد به وسیله دو کانال کشتیرانی رودخانه ولگا به دریای آزوف و دریای بالتیک برقرار شده است، ادامه داد: دریای خزر به طول حدود 1200 کیلومتر و عمق متوسط حدود 208 متر کشیده شده است و حوضه آبریز آن نیز در کشورهای ساحلی شامل ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان و بخش کمی نیز در ترکیه، ارمنستان و گرجستان قرار گرفته است.

علیزاده با بیان اینکه حدود 130 رودخانه به دریای خزر سرازیر می گردد، ادامه داد: رودخانه های پر آب خزر شامل ولگا، اورال، ترک، سولاک، کورا و سفیدرود است، ولی 80 درصد آب ورودی به خزر تنها به وسیله رود ولگا تامین می گردد.

آب و هوای خزر

معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس شناسی و علوم جوی با اشاره به آب و هوای دریای خزر شرح داد: آب و هوای این منطقه متاثر از سامانه های جوی است که به وسیله اقیانوس اطلس شمالی و دریاهای شرقی آن، اقیانوس منجمد شمالی و سیبری شکل می گیرد. دریای خزر توسط رشته کوه قفقاز در غرب احاطه شده است که به نوبه خود باعث تغییرات منطقه ای آب و هوایی می گردد.

به گفته این محقق حوزه دریای خزر، میانگین بارندگی در بیشتر سواحل دریای خزر حدود 300 میلی متر در سال است و تنها در سواحل ایران و بخش هایی از جنوب آذربایجان به طور استثنایی دارای آب و هوای مرطوب با بارندگی حدود 700 تا 1700 میلی متر است.

وی با اشاره به ناهمواری های این حوضه آبریز خاطر نشان کرد: ناهمواری های بستر دریای خزر به طور غیر یکنواخت در گستره این دریا توزیع شده است، به گونه ای که بخش های شمالی آن بسیار کم عمق و کم شیب است و عمق آن حداکثر به 25 متر می رسد؛ ولی در بخش میانی یک فرو رفتگی نسبتا عمیق با عمق 788 متر وجود دارد و بخش جنوبی آن که عمیق ترین بخش است، دارای ژرفای 1025 متر است.

به گفته وی، در مرز میان بخش میانی و جنوب دریاچه خزر یک رشته کوه زیر دریایی قرار گرفته است که ادامه رشته کوه های کپه داغ محسوب می گردد که به برآمدگی آبشوران- کپه داغ معروف است.

علیزاده، در عین حال با تاکید بر اینکه دریای خزر بعد از جدا شدن از دریاهای آزاد ویژگی های زیستی و اقیانوس شناختی منحصر به فردی پیدا نموده است، یادآور شد: تنوع و تولیدات زیستی در خزر کاهش یافته و مشخصات شیمیایی آب آن نیز متاثر از آب ورودی رودخانه های خزر شده، به گونه ای که یون های سازنده شوری آب خزر دارای سولفات، کربنات و کلر بیشتر در مقایسه با آب های اقیانوسی شده است.

وی اضافه نمود: شوری آب خزر حدود یک سوم شوری دریاهای آزاد است و از حدود یک گرم در لیتر در بخش شمالی، به حدود 12 گرم در لیتر در خزر میانی و جنوب می رسد و در بخش های شرقی حدود 14 گرم در لیتر است.

عوامل موثر در نوسانات آب خزر

معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس شناسی و علوم جوی، آب و هوا را از دلایل اصلی نوسانات تزار آب دریای خزر مطرح نمود و گفت: ورود آب رودخانه ای به خزر، ورود آب زیر زمینی، بارش بر روی دریا و تبخیر از سطح دریا مهمترین کنترل کننده های آب و هوایی بیلان آب دریای خزر به شمار می رود.

وی در عین حال آب دهی رود ولگا و تبخیر از سطح دریا را از دلایل مهم نوسانات تراز آب دریای خزر مطرح نمود و یادآور شد: ساخت سدهای متعدد بر روی رودخانه های بزرگ ورودی به خزر سبب افزایش مصرف آب برای کشاورزی و افزایش تبخیر سطحی از دریاچه سدها شده است.

به گفته این محقق، اهمیت سدهای ساخته شده بر روی ولگا به تنهایی به مراتب بیشتر از همه دیگر سدهای ساخته شده بر روی رودخانه های ورودی به خزر است.

علیزاده، با بیان اینکه مصرف آب در حوضه آبریز 43 کیلومتر مکعب در سال است که در بلند مدت سبب کاهش تراز آب دریای خزر به اندازه یک متر شده است، خاطر نشان کرد: سدهای ولگا اکنون حدود 80 کیلومتر مکعب گنجایش مفید دارند که سبب کنترل طغیان بهاری رودخانه و انتقال آن به فصول دیگر می شوند.

وی با بیان اینکه میانگین آب دهی ولگا در دوره های مختلف متفاوت است و مجموع آبدهی رودخانه ها نیز دارای نوسان شدیدی است، خاطر نشان کرد: از سال 1880 میلادی، میانگین آبدهی رودخانه های ورودی به خزر 290 کیلومتر مکعب بوده است و برای مقایسه، خوب است بدانیم که متوسط آبدهی سفیدرود به عنوان بزرگترین رودخانه ساحل ایران حدود 4 کیلومتر مکعب در سال است.

علیزاده با بیان اینکه تبخیر از سطح دریا از مهمترین مولفه های خروجی آب خزر به شمار می رود، ادامه داد: بر حسب اینکه چه سیستم جوی بر روی خزر غلبه داشته باشد، میزان تبخیر متفاوت خواهد بود. از این رو در سال هایی مانند دهه 30 و 70 قرن بیستم میلادی که سامانه های کم رطوبت و خشک (چرخه های ساعت گرد) بر دریای خزر غلبه داشت، میزان تبخیر نیز افزایش یافته بود.

وی اضافه نمود: در دو دهه اخیر نیز دمای هوا و آب سطحی دریای خزر اندکی روند افزایشی نشان می دهد که سبب افزایش تبخیر می گردد.

این محقق حوزه دریای خزر با بیان اینکه در چند دهه اخیر عوامل انسانی نیز بر رژیم آبی خزر تاثیرگذار بوده است، یادآور شد: برداشت آب از حوضه آبریز برای مصارف شهری، صنعتی و کشاورزی و تبخیر از دریاچه سدها به طور مستقیم بر بیلان آبی خزر تاثیرگذار بوده است.

وی با تاکید بر اینکه مجموعه فعالیت های انسانی بر روی زمین به صورت افزایش گازهای گلخانه ای در جو و افزایش دما و تغییر رژیم بارش در کره زمین بروز می نماید، یادآور شد: اثر دخالت مستقیم عوامل انسانی بر بیلان آبی خزر باعث شده است که تراز آب آن یک متر کمتر از زمانی گردد که اثر عوامل انسانی ناچیز بود. به این معنی که اگر اکنون در حوضه آبریز خزر، مصرف آب مشابه مصرف آن در حدود 100 سال پیش گردد، تراز آب دریای خزر یک متر بالاتر می آید.

تاریخچه نوسان تراز آب

این محقق دریای خزر، دریاچه آرال، دریای سیاه و دریای مدیترانه را باقی مانده اقیانوس های کهن به نام پاراتتیس دانست که با کوه زایی میان آنها فاصله افتاده است و به صورت دریاها و دریاچه های جدا افتاده ای تبدیل شدند.

وی ادامه داد: این دریاها و دریاچه ها هرکدام نوسانات متعددی در تراز آب را تجربه کردند و از آنجایی که دریای خزر و آرال به آب های آزاد راه ندارند، تراز آب آنها بستگی به بارش و تبخیر در دریاچه و حوضه آبریز آن دارد.

معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس شناسی با بیان اینکه تراز آب خزر در طی 150 سال گذشته 3 متر نوسان داشته است، خاطر نشان کرد: بالاترین تراز در این دوره در سال 1373 روی داد که در یک دوره 20 ساله تراز آب 2.3 متر بالا آمد؛ ولی در 10 سال اخیر تراز آب روند کاهنده داشته و حدود 1.5 متر کاهش یافته است.

به گفته وی، در 10 هزار سال گذشته تراز آب خزر حدود 20 متر نوسان داشت، به گونه ای که شمال خزر کاملا خشک شد.

علیزاده شرح داد: تراز آب دریای خزر در گذشته دورتر نوسان بیشتری داشت، به طوری که در تراز بسیار پایین فقط خزر جنوبی وجود داشت و در تراز بسیار بالا، دریا به پای کوه های البرز رسید و اتصال آبی با دریای سیاه برقرار شد.

اثر تراز آب خزر بر ساحل و تالاب های ساحلی

وی با تاکید بر اینکه چهره ساحل عمدتا تحت تاثیر عواملی چون ساختار زمین شناختی ناحیه، رژیم امواج و جریان ها، تراز آب دریا و ورود رودخانه ها به دریا شکل می گیرد، گفت: عناصر مهم شکل دهنده ساحل در دریای خزر در درجه نخست فرآیندهای زمین شناختی است که در سالیان متمادی وضعیت کنونی را ایجاد نموده است. امروزه در ساحل خزر اشکال مختلفی در ساحل می بینیم که مهمترین آنها دلتاها، خلیج ها و تالاب ها هستند.

علیزاده، بزرگترین دلتا در ساحل خزر را دلتای ولگا دانست که مساحتی تقریبا به اندازه استان گیلان دارد و در ساحل ایران نیز رودخانه سفیدرود بزرگترین دلتا را در محل کیانشهر استان گیلان ساخته است.

وی با بیان اینکه خلیج ها و تالاب های ساحلی به 3 دلیل فعالیت های زمین شناختی، عملکرد جریان های ساحلی و محصور شدن بخشی از دریا توسط زبانه ماسه ای و افزایش سریع تراز آب و ایجاد تالاب های باریکی به موازات ساحل تشکیل می شوند، ادامه داد: افزایش تراز آب باعث گسترش مساحت و عمق تالاب ها می گردد. در صورتی که تراز آب بسیار بالاتر باشد (حدود 10 متر بالاتر از وضعیت کنونی) بسیاری از تالاب هایی که توسط جریان های ساحلی تشکیل شده اند، جزئی از دریا می شوند و تالاب های مشابه آن در تراز بالا، پس از تشکیل زبانه ماسه ای شکل می گیرند.

معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس شناسی و علوم جوی با بیان اینکه در گذشته برای تالاب های انزلی، گمیشان و خلیج گرگان این رخ داده و مطالعات انجام شده نیز آن را اثبات نموده است، اظهار داشت: با کاهش تراز آب محدوده تالاب کوچک می گردد و در صورتی که میزان تراز آب مدت زیادی در همان محدوده ماندگار گردد، تالاب ها و خلیج های جدیدی تشکیل می گردد. در تراز پایین آب در گذشته تالاب هایی در مقابل انزلی و خلیج گرگان تشکیل شدند که هم اکنون آثار آنها در زیر رسوبات دریایی قرار گرفته است و در خصوص انزلی هنوز در هیدروگرافی بستر دیده می گردد.

وی تشکیل تالاب ها و خشک شدن آنها در ساحل خزر را وابسته به تراز آب دانست و اضافه نمود: در جنوب تالاب گمیشان در قرن نوزدهم در هنگامی که تراز آب بالا بود، تالابی مشابه آن وجود داشت که تالاب حسن قلی نامیده می شد. با کاهش تراز آب این تالاب نیز خشک شد. به طور کلی هرکدام از تالاب ها در ساحل ایران در خزر ویژگی های منحصر به فردی دارند و به کاهش تراز آب بسیار حساس هستند.

وی با بیان این که وضعیت تالاب های امیرکلا و انزلی بسیار وابسته به ورودی آب از خشکی هستند، اظهار کرد: در خصوص این دو تالاب مدیریت منابع آب ورودی می تواند بسیار در سرنوشت آنها موثر باشد. به گونه ای که در فصل کشاورزی و در مواقع کم آبی مشاهده می گردد که آب حاشیه تالاب برای استفاده در مزارع پمپاژ می گردد که سبب تسریع نابودی تالاب می گردد. از سوی دیگر اگر کاهش شدید تراز آب خزر رخ دهد، در خصوص تالاب انزلی حتی با مدیریت منابع آب کار مهمی برای حفظ تالاب نمی توان کرد؛ زیرا تالاب با دریا در تراز بسیار پایین اتصال آبی نخواهد داشت، اما تالاب امیرکلا را می توان با مدیریت منابع آب ورودی به آن، حفظ کرد.

دریای خزر در مرز هشدار

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم جوی با تاکید بر این که در گذشته (نیمه اول قرن بیستم) اثر فعالیت انسانی در حوزه دریای خزر کمتر بوده است، گفت: در آن موقع اکولوژی خزر عمدتا تحت تاثیر عوامل طبیعی قرار داشت و در این شرایط در تراز پایین شرایط اکولوژی محیط دریایی با تسریع چرخه آب، برای آبزیان بهتر می شد و هنگام افزایش تراز آب، با کاهش سرعت چرخه آب شرایط اکولوژی دریایی برای آبزیان سخت می شد.

وی در عین حال با بیان اینکه اثر تغییر شدید تراز آب خزر برای محیط دریایی و محیط تالابی کاملا برعکس است، خاطر نشان کرد: در تراز بالای آب شرایط برای محیط های تالابی بهبود می یابد و ترازهای پایین سبب محدود و سپس خشک شدن تالاب ها می گردد. اما در 7 دهه گذشته با ساخت سدها، توسعه کشاورزی و توسعه شهرها، حجم زیادی مواد مغذی که عمدتا شامل ترکیبات نیتروژن و فسفر می گردد، به وسیله فاضلاب ها وارد دریای خزر شد.

علیزاده با بیان اینکه افزایش مواد مغذی سبب افزایش تولیدات اولیه و به تبع آن افزایش بار آلی در خزر می گردد، ادامه داد: در این هنگام دو پدیده روی داد که سبب سخت تر شدن شرایط اکولوژی خزر شد که یکی افزایش تراز آب است که باعث کاهش سرعت چرخه آب شد و دیگری افزایش دمای هوا و به تبع آن افزایش دمای آب سطحی است که خود سبب کاهش سرعت چرخه آب و افزایش تولیدات اولیه می گردد.

این محقق حوزه دریای خزر اضافه نمود: در حالی که در سال های اخیر به سرعت تراز آب خزر در حال کاهش است، اما اندازه گیری ها نشانی از تسریع چرخه آب ندارد. به این معنی که افزایش دما مانع از عملکرد کاهش تراز در چرخه آب شده است. از این رو با افزایش بار آلی در بستر و کاهش اکسیژن در این مناطق، دریای خزر در بخش های عمیق به محیطی مرده تبدیل می گردد.

وی اظهار کرد: از این رو اعلام می گردد ورود آلودگی به دریای خزر و ورود فاضلاب های خانگی و کشاورزی در وضعیت هشداردهنده قرار گرفته است؛ چراکه ادامه این وضعیت باعث افزایش بار آلی و خفگی (کاهش اکسیژن و افزایش سولفید) دریا می گردد.

وی تاکید نمود: این پدیده در سطح دریا سبب شکوفایی جلبکی و در سواحل سبب مردابی شدن و گسترش بوی تعفن می گردد.

dorezamin.com: دور زمین | سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده! تور ارزان، تور لحظه آخری، اروپا، تور تایلند، تور مالزی، تور دبی، تور ترکیه

pariha.com: پریها: مجله اخبار، سرگرمی، ورزش، فال، پزشکی، سینما، هنر، گردشگری