سزارین قرن جدید

به گزارش سهندبلاگ، قرن چهاردهم خورشیدی برای ایرانیان 27روز زودتر شروع شد.

به گزارش گروه رسانه های دیگر خبرگزاری خبرنگاران: 27روز مانده به قرن جدید، 100سال پیش، ستون نظامی از قزوین به سوی تهران حرکت و بنا به قولی شب را در محوطه باغ نصرت الدوله فیروز در وردآورد و کاروان سنگی جاده باریک کرج به تهران، استراحت کرد و فردا غروب خود را به حوالی روستای مهرآباد در حاشیه شهر تهران رساند تا آماده ورود به شهر شوند. این گونه بود که در سوم اسفند 1299خورشیدی، سیدضیاء روزنامه چی که خیال کودتا در سر داشت به همراه رضاخان میرپنج، فرمانده بریگارد قزوین به سودای حکومت به سوی تهران حرکت کردند. قرن جدید 27 روز جلوتر از وقوع اتفاق افتاده بود.

با گذشت 100سال از کودتای سوم اسفند، مناقشه این که چگونه مدیر و سردبیر روزنامه رعد، جوانی جویای نام و فرماندهی گمنام در میان فرماندهان نظامی آن موقع به دور از ساختار سفت و سخت الیگارشی و کریدورهای قدرت در ایران آن روز، دست به کودتا زدند و به نخست وزیری و ریاست قشون و وزارت جنگ رسیدند، پابرجاست.

ایران سال های انتهای قرن گذشته پس از شکست تجربه جنبش مشروطیت، در فترت و عسرت بی مانندی به سر می برد. اشغال کشور توسط قوای روس، انگلیس و حتی عثمانی در جنگ جهانی اول، قحطی فوق العاده در ایران که منجر به مرگ تعدادی از مردم شده بود، حکمرانی ضعیف دولت مرکزی و عدم ارتباط با ولایات، سربرآوردن شورش های محلی از خراسان تا آذربایجان و ظهور دولت های شبه ملوک الطوایفی در نقاط مختلف کشور از خوزستان تا سیستان و ... همه شرایط ایران را به شدت بحرانی نموده بود. بعد از سقوط دولت تزاری و روی کار آمدن بلشویک های انقلابی، انگلستان در عرصه سیاست ایران بی رقیب شده بود. تجربه قرارداد 1919 که بر اساس آن تقریبا ایران تحت قیومیت انگلستان قرارمی گرفت، گرچه با مخالفت فراوان منتقدان، عملا برای بریتانیا منافعی را به همراه نداشت اما فضای عمومی به دلیل فساد رئیس دولت یعنی وثوق الدوله و وزیر خارجه و اقتصادیه اش و حتی شاه نزد روشنفکران و ملیون بی اعتبار نموده بود. در چنین شرایطی شرایط ایران که سال ها به عنوان کشوری حائل در جهت حفظ منافع بریتانیا در هندوستان از اهمیت برخوردار بود، آنها را بر آن داشت تا چهره های جدید را شناسایی نمایند. سِر پرسی کاکس - کمیسر اقتصادی انگلیس در بغداد - در بهمن 1299، در تلگرافی به وزیر امور هندوستان در کابینه انگلستان و ارسال رونوشت آن به سفارت بریتانیا در تهران، تأکید کرد که باید درصدد شناسایی افرادی در ایران باشیم تا بتوانیم این کشور را همچنان تحت نفوذ خود نگه داریم. این افراد باید بتوانند با به دست دریافت قدرت در ایران، همچنان منافع انگلیس را حفظ نمایند.

در کنار عجله بریتانیا برای معین تکلیف شرایط ایران، میل کودتا در میان اقشار مختلف نیز وجود داشت. بر اساس شواهد موجود چالش این که چه کسی فرماندهی واحد نظامی را به سوی تهران روانه کند، تردیدهایی را به وجود آورده بود تا این که ژنرال آیرون ساید - فرمانده انگلیس در شمال ایران که در جنگ با بلشویک های شوروی به سر می برد - در دیدارهای متعدد با فرماندهان قزاق به این نتیجه رسید: رضا مصمم به این کار است و از بیکاری خسته شده است.

در کنار عنصر نظامی اما شتاب دهنده سیاسی کودتا، سیدضیاء طباطبایی مدیر روزنامه رعد بود. در آن سال ها محافل و انجمن های سری به عنوان کنشگران پنهان سیاست در ایران بسیار فعال بودند. یکی از این انجمن های سری، کمیته آهن یا کمیته زرگنده بود که ریاست محفل را سیدضیاء بر عهده داشت. یحیی دولت آبادی - مورخ و نویسنده - کمیته زرگنده را قوه ایرانی - سیاسی برای اجرای کودتا می داند و محمودخان مدیرالملک (محمود جم بعدی نخست وزیر عصر رضاشاه پهلوی)، ماژور مسعود کیهان (از چهره های کمتر مطالعه شده تاریخ معاصر، وزیر فرهنگ دهه 20)، منوچهرخان طبیب و میرزا کریم خان رشتی (از رجال متنفذ تاریخ معاصر) را از اعضای آن معرفی می نماید و معتقد است: ... کمیته زرگنده مرکز سیاست انگلیس است در تهران. در قسمتی که باید به دست ایرانیان انجام بگیرد. در این میان اما حلقه وصل کمیته زرگنده با رضاخان میرپنج به گفته عبدالله شهبازی - مورخ و تاریخ پژوه - فردی به نام اردشیر ریپورتر با نام اصلی اردشیر جِی، ایرانی - هندی - بریتانیایی بود که شبکه اطلاعاتی انگلستان را در ایران اداره می کرد. کسی بود که رضاخان را به سیدضیاء و آیرون ساید معرفی کرد و او را مناسب این کار دانست.

در سال های اخیر مناقشه نقش بریتانیا در کودتای سوم اسفند بسیار بالا گرفته است. نکته مهم اینجاست که همانند بسیاری از اموری که بریتانیا در کشورهای مختلف و ایران انجام داده است، رد پای کمی دیده می گردد اما آنچه معین است و بسیاری از تاریخ پژوهان روی آن صحه گذاشته اند، ستاد عملیات کودتا در لندن یا وزارت امور خارجه بریتانیا نبوده است و مستقلا و توسط وزارت هندوستان و افسران سیاسی و نظامی بریتانیا در ایران برای روی کار آمدن شخصیتی نظامی و مقتدر که بتواند بر تهدیدهایی که از سوی انقلاب بلشویکی روسیه در شمال و هرج و مرج داخلی غلبه کند صورت گرفت تا منافع بلندمدت بریتانیا در هندوستان استمرار پیدا کند. در مقابل آن چه وزارت امور خارجه بنا بر تحلیل دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان توسط لرد کرزن - وزیر امورخارجه انگلیس - پیگیری می شد، اجرای قرارداد 1919 بود که با توجه به بی اثر شدن آن عملا به انتها رسیده بود. سیدضیاء در تهران رئیس الوزرا شد و در نخستین اقدام قرارداد 1919 را ملغی اظهار داشت و بسیاری از رجال ریشه دار از خانواده های پرنفوذ ازجمله قوام و فرمانفرما را در مانوری سیاسی - تبلیغاتی به زندان انداخت.

این که سیدضیاء طباطبایی نخست وزیر 100 روزه، مرد اول کودتا بود یا نفر دوم یا رضا میرپنج که بلافاصله بعد از کودتا رئیس قشون و وزیر جنگ شد، نفر اول بود در صفحات پرمناقشه تاریخ پیدا نیست. آن چه امروز می دانیم این است که در خرداد 1300 شمسی، سیدضیاء عزل شد و به تبعیدی 22ساله رفت و رضاخان میرپنج، شاه شد و سلسله پهلوی را به وجود آورد.

منبع: همشهری

4127